Giám quản Tông Tòa, thăng giám mục Tiên khởi Phát Diệm

Ngày 24 tháng 1 năm 1959, Tòa Thánh loan báo chọn linh mục giám quản Phaolô Bùi Chu Tạo làm Giám mục Giám quản Tông Tòa Phát Diệm với danh nghĩa giám mục hiệu tòa Numidia.[11] Việc bổ nhiệm gặp khó khăn, do linh mục Bùi Chu Tạo tìm nhiều lý do tránh né nhận chức vụ này với Khâm sứ Tòa Thánh Dooley. Ngày 26 tháng 4 năm 1959, Tân giám mục được tấn phong Giám mục tại Nhà thờ chính tòa Hà Nội bởi Giám mục Đại diện Tông tòa Giáo phận Hà Nội Giuse Maria Trịnh Như Khuê.[8][11] Tham gia lễ truyền chức có 3 linh mục và một số giáo dân Phát Diệm ở Hà Nội.[9] Sau lễ tấn phong được nhận định là đột ngột này, tình hình tôn giáo tại Việt Nam trở nên căng thẳng, Khâm sứ Tòa Thánh Dooley bị trục xuất.[10]

Việc thành lập hàng giáo phẩm Việt Nam được Giáo hoàng Gioan XXIII ký sắc chỉ Venerabilium Nostrorum tuyên bố vào ngày 26 tháng 11 năm 1960. Thông tin sắc chỉ cho biết, Tòa Thánh nâng các Hạt Đại diện Tông Tòa (Địa phận) tại Việt Nam lên hàng Giáo phận, đồng thời bổ nhiệm các Giám mục chính tòa Tiên khởi cho các Giáo phận mới này. Sắc chỉ được công bố tại Việt Nam sau đó vào ngày 8 tháng 12 cùng năm. Cùng với các giám mục khác, giám mục Giám quản Địa phận Phát Diệm Bùi Chu Tạo được chọn làm Giám mục chính tòa Tiên khởi Giáo phận Phát Diệm.[12] Sau khi tin vui này được công bố, nhiều nghi lễ trọng thể được cử hành tại Việt Nam.[13]

Quản lý giáo phận

Sau khi nằm quyền quản lý giáo phận, các linh mục lớn tuổi ở lại sau di cư dần dần qua đời. Tuy vậy, việc đào tạo chủng sinh lại mờ mịt. Chính sách gửi chủng sinh đi Hà Nội tu học đình trệ vì chủng viện Hà Nội lại bị giải tán. Ngoài các nữ tu dòng Mến Thánh Giá Phát Diệm đi sơ tán, các nữ tu còn lại gặp nhiều khó khăn. Năm 1968, loạt bom Mỹ phá hoại đã giết chết Nữ tu Bề trên và bốn nữ. Cơ sở Nhà dòng cũng bị tàn phá. Trong tình cảnh này, Nhà thờ chính tòa Phát Diệm đắp luỹ đất tránh bom đạn và cho sơ tán lễ Chúa nhật về các giáo họ lẻ. Tháng 8 năm 1972, bom Mỹ phá hoại Nhà thờ chính tòa Phát Diệm cách nặng nề. Lo sợ ảnh hưởng đến phần cung thánh sơn song thiếp vàng, giám mục Bùi Chu Tạo quyết định tái thiết ngay sau đó. Công việc cũng được giới giáo sĩ và giáo dân ủng hộ nhiệt tình, nhiều trường hợp đến hỗ trợ không công. Việc tái thiết hoàn thành 2 năm sau đó.[8] Sau quá trình trùng tu, về sau nhà nước Việt Nam công nhận quần thể này là "Di tích lịch sử văn hóa quốc gia".[9]

Tháng 5 năm 1974, giám mục phó Giuse Lê Quý Thanh, Bùi Chu Tạo thỉnh cầu Tòa Thánh làm người kế vị được bổ nhiệm năm 1964, qua đời. Mất mát này làm Bùi Chu Tạo lâm bệnh trong vài năm. Sau sự ra đi giám mục Thanh, giám mục Tạo quyết định ra Thư chung gửi tín hữu Công giáo giáo phận với nội dung kêu gọi các thanh niên có học thức đi theo con đường tu trì đồng thời xin chính quyền cho giảng dạy theo phương pháp hàm thụ để giáo phận có thêm linh mục. Bùi Chu Tạo cũng xin giáo dân cầu nguyện đến giáo phận có tân giám mục phó.[8] Tòa Thánh bổ nhiệm tân giám mục phó Giuse Nguyễn Thiện Khuyến, tấn phong năm 1977.[14] Tháng 3 năm 1980, hai linh mục đầu tiên của giáo phận được truyền chức, là lần truyền chức linh mục đầu tiên sau năm 1954. Năm 1982, thêm 2 linh mục được truyền chức và 7 linh mục được công khai hóa vai trò linh mục trước đó đã mật phong.[8]

Tháng 12 năm 1981, giám mục phó Nguyễn Thiện Khuyến qua đời. Việc cả hai giám mục phó thời giám mục Bùi Chu Tạo qua đời trước ông, khiến giám mục Tạo đổ bệnh kéo dài trong vài năm.[8] Tháng 6 năm 1984, Bùi Chu Tạo bổ nhiệm linh mục Phaolô-Tịnh Nguyễn Quang Thiều làm linh mục Tổng đại diện Giáo phận Phát Diệm.[10] Năm 1985, tình hình tôn giáo căng thẳng khi linh mục Hồng Phúc, linh mục thân tín của Bùi Chu Tạo bị đưa đi quản chế, Bùi Chu Tạo tuyên bố:"Tuổi già của tôi ước mong có gậy chống, nào ngờ Nhà nước bắt cha Phúc đi quản chế. Án thì cha Phúc nhận, còn đòn thì chủ đánh vào tôi!" Chính sách tôn giáo kể từ năm 1986 dịu nhẹ đi, do xu thế chung của thế giới. Năm 1988, Tòa Thánh bổ nhiệm tân giám mục phó Nguyễn Văn Yến, tấn phong tháng 12 năm 1988. Giám mục Bùi Chu Tạo hăm Tòa Thánh ba lần vào năm 1980 (đồng thời đến thăm Hungary và Liên Xô, kéo dài 8 tháng), 1990 (Ad Limina) và 1996. Năm 1990, Bùi Chu Tạo tổ chức kỷ niệm 100 năm mừng Nhà thờ Chính toà Phát Diệm và xin ơn toàn xá từ Tòa Thánh, đưa ra ý tưởng tổ chức các giáo xứ hành hương về giáo phận. Về sau, ý tưởng này đã lan rộng tại các giáo phận tại Việt Nam. Ông cũng kiêm nhiệm vai trò giám quản Tông Tòa Giáo phận Thái Bình thời gian ngắn trong năm 1990.[8] Trong dịp kỷ niệm Ngọc khánh linh mục, Bùi Chu Tạo được ca ngợi với danh hiệu: "Mục tử hiền lành, chủ chăn can đảm".[7]

Vì điều kiện khó khăn, trong nhiều năm, giám mục Bùi Chu Tạo không thể thực hiện các chuyến thăm mục vụ. Để thay thế các chuyến đi này, ông quyết định soạn thảo các Thư chung vào các dịp khác nhau trong năm nhằm khuyến khích giáo dân sống đạo. Giám mục Tạo quan tâm đến giới gia trưởng vì quan niệm họ có trách nhiệm giáo dục con cái. Chính vì vậy, năm 1990 ông cho thành lập Hội gia Trưởng nhằm mục đích hỗ trợ các gia đình sống đạo, tạo nội quy 5 điều cho in trên lịch giáo phận, quy định thứ tư đầu tháng là ngày các gia trưởng cầu nguyện cho các gia đình.[9]

Nói về việc giáo dục Công giáo, Bùi Chu Tạo cho in sách Kinh Bổn nhiều lần và bán với giá rẻ nhằm khích giáo dân học kinh bổn, khuyến khích các giáo xứ, giáo họ tổ chức các cuộc thi Kinh bổn cho giáo dân đặc biệt là các thanh thiếu niên. Ngoài ra, ông cũng khai mở các lớp đào tạo giáo lý viên và huấn luyện giáo chức. Ngoài việc trùng tu nhà thờ lớn và Hội Quán, ông còn hỗ trợ trùng tu các công trình tôn giáo khác nhau, ủy nhiệm cho Giám mục Phó Giuse Nguyễn Văn Yến xây dựng Nhà Nguyện tại Tòa giám mục, nhà xứ Phát Diệm và một số công trình khác.[9]

Trong thời kỳ khó khăn của giáo phận, Bùi Chu Tạo đã đào tạo và truyền chức 24 linh mục. Sau những chính sách cởi mở về tôn giáo, giám mục Tạo cho các chủng sinh học tại Chủng viện tại Hà Nội. Giám mục Tạo cũng góp phần tái thiết dòng Mến Thánh Giá Phát Diệm.[9] Trong thời kỳ giám mục của Bùi Chu Tạo, do hoàn cảnh chiến tranh, các linh mục thiếu hụt trầm trọng. Hầu hết các xứ, họ điều không có linh mục cai quản. Để bù đắp việc này, ông đã tái tổ chức phong trào Hội Thánh Thể tại các giáo xứ, ban nhiều đặc ân cho những ai vào Hội Thánh Thể, cổ võ việc chầu Mình Thánh, đặc biệt trong ngày chầu lượt của các giáo xứ.[7]

Bùi Chu Tạo là một con người giản dị trong sinh hoạt tới việc ăn mặc. Căn phòng của giám mục Tạo gồm một chiếc giường trải chiếu cùng một bộ bàn ghế mộc mạc. Bữa ăn của ông thường ngày cũng chỉ là rau mắm. Bản thân giám mục Tạo cũng tự giặt giũ quần áo và tự tay thu dọn phòng riêng.[15] Thời kỳ trước năm 1972, ông chỉ có ba bộ quần áo, kể cả đồ ngủ, tuy vậy, ông vẫn chia sẻ bộ đồ ngủ cho người hành khất khi thấy người này quần áo rách rưới. Khi thời tiết trở nên lạnh giá, giám mục Tạo chỉ sử dụng bình đựng nước nóng để chườm tay chân, không yêu cầu các tiện nghi khác.[9] Trong sinh hoạt thường ngày, ông thức dậy vào lúc 2 giờ sáng và cầu nguyện trước Thánh Thể. Sau giờ cầu nguyện, ông cử hành lễ. Ngoài ra, ông cũng có thói quen đọc các Giờ Kinh Phụng vụ trước Thánh Thể.[7]

Cai quản giáo phận trong thời kỳ khốn khó, bị hạn chế đi lại và những chỉ trích của giáo dân và những người thân thuộc, Bùi Chu Tạo giữ thái độ điềm đạm và bao dung. Ông cho rằng họ bị thúc ép làm theo sự sai bảo nào đó. Ông được đánh giá có cách ăn nói nhỏ nhẹ, giọng trầm, rành rọt, thâm thúy pha lẫn hóm hỉnh. Dáng người nhỏ nhắn, yếu ớt, ánh mắt nhân hậu, hiền lành không sắc sảo và có khả năng đọc vị lòng người. Đối với chính quyền địa phương, giám Tạo có lối đối xử lịch thiệp, khi nhún nhường lúc kiên trì cương nghị. Đặc biệt, ông được ghi nhận về lòng bác ái, luôn tham gia, hỗ trợ chính quyền khi xảy ra nạn đói, bão lụt và tìm lợi ích cho dân chúng.[7] Dù cũng trong hoàn cảnh khó khăn, Giám mục Bùi Chu Tạo yêu cầu linh mục Quản lý hỗ trợ người dân gặp khó khăn, chính vì vậy những năm xảy ra nạn đói, có nhiều người ăn xin đến với Tòa Giám mục Phát Diệm (Nhà Chung).[9] Với lòng yêu thiên nhiên, Bùi Chu Tạo quyết định không cho dùng súng hơi vào săn chim tại khu vực Tòa Giám mục.[8]

Thời kỳ làm giám mục Phát Diệm, Bùi Chu Tạo đã truyền chức cho lần lượt ba giám mục phó.[16] Đầu tiên là truyền chức cho giám mục Giuse Lê Quý Thanh năm 1964. Giám mục Thanh qua đời năm 1974, Giám mục Tạo lại xin Tòa Thánh bổ nhiệm giám mục phó. Tân giám mục phó Giuse Nguyễn Thiện Khuyến được truyền chức năm 1979. Trải qua nhiều khó khăn, giám mục Khuyến cũng qua đời năm 1981. Việc các giám mục Phó với mục đích kế vị lần lượt qua đời làm Bùi Chu Tạo trở bệnh nhiều năm. Sau đó ít năm, Tòa Thánh bổ nhiệm tân giám mục phó Giuse Nguyễn Văn Yến vào năm 1988.[8]

Những năm cuối đời

Tháng 7 năm 1996, Bùi Chu Tạo xuất hiện các triệu chứng bệnh: mắt cộm, nhức mỏi và tăng huyết áp. Nhận được thư từ Đức Ông Phaolô Giuse Tịnh Nguyễn Quang Thiều gửi, ngày 16 tháng 7, Hồng y – Tổng giám mục Hà Nội Phaolô Giuse Phạm Đình Tụng gọi điện thuyết phục giám mục Tạo đi chữa bệnh. Ngay hôm sau, ông đến Tòa giám mục Hà Nội. Ngày 22 tháng 7, triệu chứng bệnh của Bùi Chu Tạo có chuyển biến xấu: xuất hiện khối u ở vùng đại tràng. Sau khi xét nghiệm tại bệnh viện Bạch Mai, vị giám mục Bùi Chu được chẩn đoán bệnh Phồng động mạch chủ bụng và có nguy cơ gây tử vong cao. Bệnh tình của Bùi Chu Tạo rất nghiêm trọng: đoạn động mạch chủ phồng ở đoạn tách hai, khu vực ngay sát với thận, với trình độ hiện tại tại Việt Nam thì gần như không thể phẫu thuật. Giám mục Tạo quyết định dưỡng sức về Phát Diệm lần cuối, từ chối đến bệnh viện Việt Đức chữa trị.[8]

Sau khi được thuyết phục, Bùi Chu Tạo quyết định nghe lời khuyên vào bệnh viện Việt Đức chữa trị. Việc đầu tiên khi đến bệnh viện, Bùi Chu Tạo quyết định tặng bệnh viện một máy lạnh. Sau nhiều xét nghiệm, giáo sư bác sĩ Đặng Hanh Đệ, chủ nhiệm khoa Ngoại đến khám trực tiếp cho ông và quyết định mổ ngày 12 tháng 8 năm 1996. Sau khi tin tức loan truyền đi khắp nơi, trong ngoài giáo phận Phát Diệm và cả các hội đoàn cầu nguyện cho giám mục Tạo. Tin tức cũng lan đến với các Đức Ông đang phục vụ tại Vatican, và họ có đề nghị xem xét tình hình để chuyển sang Roma chữa trị. Ca mổ thành công, Bùi Chu Tạo khỏe lại nhanh chóng.[8]

Sau khi mổ ít tháng thì Bùi Chu Tạo thăm Hà Nội và Rôma, gặp Giáo hoàng Gioan Phaolô II. Nhân dịp đi châu Âu, Bùi Chu Tạo cũng đến thăm Pháp và Đức. Tại Pháp, ông hành hương đến địa điểm Đức Mẹ Lộ Đức và cử hành lễ tại Bàn thờ nơi Hang đá, nơi theo kể lại là bà Maria đã hiện ra với bà Bernadette Soubirous. Sau hành trình một tháng rưỡi, ông về Việt Nam ngày 18 tháng 1 năm 1997. Trong Thư chung gửi tín hữu sau đó, Bùi Chu Tạo cho rằng việc mình được chữa khỏi bệnh là do Thiên Chúa cũng như lời cầu nguyện của mọi người. Ba ngày sau khi trở về Việt Nam, ông mừng lễ sinh nhật lần thứ 89 với cộng đoàn giáo dân Phát Diệm tại miền Nam. Tham dự lễ này cũng có 2 giám mục: giám mục Giáo phận Xuân Lộc Phaolô Maria Nguyễn Minh Nhật và giám mục Luy Phạm Văn Nẫm, giám mục phụ tá Tổng giáo phận Thành phố Hồ Chí Minh.[8]

Bùi Chu Tạo xin Tòa Thánh về hưu ngày 15 tháng 7 năm 1998 và được Tòa Thánh chuẩn thuận vào ngày 15 tháng 10 năm 1998 và chính thức có hiệu lực ngày 3 tháng 11 năm 1998. Sau khi được chấp thuận đơn xin hồi hưu, giám mục Bùi Chu Tạo viết Thư Chung gửi toàn thể tín hữu Công giáo giáo phận Phát Diệm, trong thư ông gửi lời cảm ơn đến mọi người đã hỗ trợ và cộng tác với ông trong suốt thời gian ông quản lý địa phận. Sau khi công bố bức thư đề ngày 1 tháng 12 năm 1988, nhiều hội đoàn, tổ chức đề nghị đến gặp Bùi Chu Tạo nhưng đều bị ông từ chối vì lý do không còn cai quản giáo phận. Ngày 26 tháng 4 năm 2001, Bùi Chu Tạo trở bệnh viêm phổi cấp, thêm trầm trọng do ông còn sức để đẩy đờm ra khỏi cổ họng, được đưa cấp cứu tại bệnh viện Việt Đức. Sau thời gian ngắn hồi dương, ông qua đời sáng ngày 5 tháng 5 năm 2001, hưởng thọ 92 tuổi. Tham dự lễ này có 12 giám mục, 105 linh mục, hàng trăm tu sĩ nam nữ và khoảng 25.000 giáo dân.[8] Lễ an táng cố giám mục được cử hành sau đó vào ngày 9 tháng 5. Linh cữu giám mục Bùi Chu Tạo được chuyển đến chôn cất tại Nhà thờ chính tòa Phát Diệm. Đặc biệt, vị trí chôn cất cố giám mục được đặt đúng vị trí mà hơn 60 năm trước, năm 1937, phó tế Bùi Chu Tạo nằm xuống trong nghi thức truyền chức linh mục.[8]